تاریخچه چاپ تا به امروز
صنعت چاپ یکی از اختراعاتی است که تاثیر عمیقی بر تحول جوامع انسانی گذاشته است. هنری دیوید ثورو، فیلسوف آمریکایی، در اشاره به اهمیت این صنعت می‌گوید: «پیش از کشف چاپ، یک قرن برابر با هزار سال بود». این جمله به خوبی نشان‌دهنده نقش اساسی صنعت چاپ در سرعت بخشیدن به انتقال دانش و اطلاعات است. از اختراع چاپ با حروف متحرک توسط گوتنبرگ در قرن 15 میلادی تا پیشرفتهای چشم‌گیر در فناوری چاپ در قرن‌های اخیر، این صنعت همواره مسیر پر پیچ‌وخم و دگرگونی‌هایی را طی کرده است. در ایران نیز صنعت چاپ از زمان‌های قدیم تاکنون تحولات زیادی را تجربه کرده و نقش مهمی در انتقال فرهنگ و دانش ایفا کرده است. در این مقاله از مجموعه نقش زرین، به بررسی تاریخچه چاپ از آغاز تا امروز در ایران و جهان می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
معرفی صنعت چاپ
واژه «چاپ» از واژه مغولی «چهاپ» به معنای فشردن سطحی بر سطح دیگر گرفته شده است. صنعت چاپ یکی از بزرگترین و مهم‌ترین صنایع جهانی است که در آن فرآیند تولید، تکثیر و توزیع محتواهای چاپی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این صنعت با استفاده از روش‌های مختلف، امکان چاپ بر روی سطوح گوناگونی مانند کاغذ، پارچه، فلز، شیشه و پلاستیک را فراهم می‌کند. چاپ در انواع مختلفی از جمله چاپ کتاب، چاپ روی لوازم التحریر، پارچه‌ها، محصولات تبلیغاتی و بسته‌بندی‌ها انجام می‌شود و به عنوان یک ابزار اساسی در انتقال اطلاعات و تبلیغات شناخته می‌شود.
تاریخچه چاپ در چین
تاریخچه چاپ در چین، به‌عنوان زادگاه این هنر و صنعت، به دوران باستان و فرمان امپراتور ون تی در سال 539 میلادی بازمی‌گردد. در این دوره، امپراتور دستور چاپ تصاویر و متون بودایی را صادر کرد که سرآغازی بر تحول عظیم در تاریخ چاپ بود. این صنعت در دوره سلسله تانگ به اوج خود رسید و نمونه‌ای بارز از این پیشرفت، کتاب مشهور مذهبی بودایی به نام ” سوتره‌های طلایی” است که در سال 868 میلادی به چاپ رسید و بعدها در غار دون‌هوانگ کشف شد. چین نه‌تنها در چاپ تصاویر بلکه در اختراع حروف متحرک نیز پیشرو بود و این دستاوردهای بنیادین، انقلابی در انتقال دانش و گسترش فرهنگ به‌وجود آورد.
تاریخچه چاپ در اروپا
تاریخچه چاپ مسیری طولانی و پیچیده دارد که از دوران ابتدایی تا به امروز تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است. اختراع چاپ یکی از بزرگترین دستاوردهای بشری است که تاثیرات عمیقی بر فرهنگ، اقتصاد و علم گذاشته و انتقال دانش را به شکلی بی‌سابقه تسهیل کرده است.
همانطور که بیان کردیم، اولین نمونه‌های چاپ در تاریخ به چین باز می‌گردد. چینی‌ها با استفاده از تکنیک چاپ باسمه‌ای (چاپ برجسته روی چوب) از قرن هفتم میلادی کتاب‌هایی را به چاپ می‌رساندند. با این حال، شهرت جهانی صنعت چاپ به اختراع یوهانس گوتنبرگ آلمانی در قرن پانزدهم میلادی برمی‌گردد. گوتنبرگ برای اولین بار از حروف چاپی متحرک استفاده کرد که انقلابی در سرعت و دقت چاپ به وجود آورد. او با استفاده از حروف فلزی متحرک که هر یک برای یک حرف طراحی شده بودند، قادر به چاپ کتاب‌ها به شکل سریع‌تر و ارزان‌تری نسبت به روش‌های قبلی شد. این روش، که به طور گسترده در اروپا پذیرفته شد، زمینه‌ساز انتشار گسترده آثار علمی و مذهبی شد. در کمتر از 40 سال پس از اختراع گوتنبرگ، صنعت چاپ در بیشتر کشورهای اروپایی رواج یافت و آثار زیادی به چاپ رسید.
اختراع گوتنبرگ، اگرچه هزینه‌بر بود و در ابتدا فقط برای ثروتمندان قابل دسترس بود، اما با گذشت زمان، تکنولوژی‌های جدید مانند لیتوگرافی (چاپ سنگی) توسط آلوئیس زنه‌فلدر در قرن هجدهم ظهور کرد که باعث کاهش هزینه‌ها و افزایش تیراژ چاپ شد. با این پیشرفت‌ها، چاپ کتاب‌ها و نشریات به امری رایج و قابل دسترس برای اقشار مختلف مردم تبدیل شد و انقلاب فرهنگی و علمی بسیاری را در پی داشت.
تاریخچه چاپ در ایران
تاریخچه چاپ در ایران به دوره صفویه بازمی‌گردد، زمانی که ارامنه مهاجر به اصفهان اولین چاپخانه را تأسیس کردند. آن‌ها 30 سال پس از مهاجرت، کتاب «زبور داوود» یا «ساغموس» را به‌عنوان اولین کتاب چاپی در اصفهان منتشر کردند. این اقدام سرآغاز ورود صنعت چاپ به ایران بود.
البته نخستین گام‌ها برای واردات صنعت چاپ در ایران به دوران قاجار و به ویژه به زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه باز می‌گردد. عباس میرزا با هدف بهبود ارتباطات و انتشار اطلاعات، میرزا زین العابدین تبریزی را به همراه تعدادی از شاگردانش به فرنگ فرستاد تا فن چاپ را بیاموزند. در نتیجه، اولین چاپخانه ایران در تبریز در سال 1820 میلادی به راه افتاد و این آغاز تحولی بزرگ در تاریخچه چاپ کشور بود.
نزدیک به 90 سال پس از تأسیس نخستین چاپخانه، حاج آقا علمیه، نوه حاج زین العابدین، دستگاه‌های چاپی پیشرفتهای را از اروپا خریداری کرد و از طریق مصر و استانبول، آن‌ها را به تبریز وارد کرد. این دستگاه‌ها با کمک چهل گاومیش از استانبول به تبریز منتقل شد. همراه با دستگاه‌های چاپ، حاج آقا علمیه هشت نفر از متخصصان آلمانی صنعت چاپ را برای نصب و آموزش به ایران آورد. این متخصصان در خانه 2200 متر مربعی حاج آقا مستقر شدند و در این مکان، دستگاه‌های چاپ سنگی نصب و راه‌اندازی شد.
دختر حاج آقا علمیه در خاطرات خود به چالش‌هایی اشاره می‌کند که در مسیر حمل دستگاه‌ها به تبریز، گاومیش‌ها به دلیل باریک بودن کوچه‌ها، دیوارهای خانه‌های اطراف را خراب کردند و حاج آقا هزینه بازسازی این دیوارها را نیز پرداخت.
میرزا صالح شیرازی، که به عنوان نخستین ناشر روزنامه در تاریخچه چاپ ایران شناخته می‌شود، اولین دستگاه چاپ سنگی را به ایران وارد کرد. چاپ سنگی برای سال‌ها تنها روش چاپ در ایران بود و آثار بسیاری از این طریق منتشر می‌شد. با این حال، در اواخر دوره قاجار و در پی تحولات جدید، روش چاپ سربی نیز رواج یافت و صنعت چاپ به شکلی گسترده‌تر در کشور توسعه یافت.
صنعت چاپ تصویری در چه دوره ای وارد ایران شد
تاریخچه چاپ تصویری در ایران به دوره محمد شاه قاجار بازمی‌گردد، زمانی که کتاب «لیلی و مجنون» به‌عنوان نخستین اثر مصور با چهار تصویر چاپ شد. پس از آن، «دیوان فضولی بغدادی» در سال 1264 با بیست تصویر و «روضه المجاهدین» با هشت تصویر منتشر شدند. روزنامه‌هایی مانند شرف، شرافت و از شماره 470 به بعد روزنامه وقایع اتفاقیه نیز به صورت مصور چاپ شدند.
آقا میرزا عبدالمطلب نقاش‌باشی اصفهانی، اولین فردی بود که هنر چاپ تصویری را پس از سفر به فرنگ به ایران آورد و آن را به شاگردانی نظیر آقا میرزا ابوتراب نقاش وزارت انطباعات آموزش داد. این دوره نقطه عطفی در توسعه هنر و صنعت چاپ در ایران به‌شمار می‌رود.
روز ملی صنعت چاپ
به درخواست اهالی صنعت چاپ، بیش از یک دهه است که 11 شهریور در تقویم کشور به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ نام‌گذاری شده است. این روز یادآور زحمات بزرگان و هنرمندانی است که طی سده‌ها برای ارتقای صنعت چاپ و فرهنگ جامعه تلاش کرده‌اند. اگر تلاش‌های این بزرگان نبود، پیشرفت دانش و تکنولوژی نیز به این سرعت امکان‌پذیر نمی‌شد. با وجود گذشت قرن‌ها از پیدایش صنعت چاپ در ایران، همچنان هویت این صنعت نامشخص است؛ برخی آن را زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و برخی دیگر زیرمجموعه وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌دانند.
سخن آخر
تاریخچه چاپ از دربارهای چینی تا اروپا و تبریز مسیری طولانی و پر فراز و نشیب را پیموده تا به شکلی که امروز شاهد آن هستیم، درآید. این صنعت نه تنها عامل مهمی در پیشرفت علم و دانش بشری بوده است، بلکه به عنوان پل ارتباطی میان فرهنگ‌ها و جوامع مختلف عمل کرده است. اگر تلاش‌های بی‌وقفه برای توسعه این صنعت نبود، شاید هیچ‌گاه نمی‌توانستیم به شکوفایی صنعتی دست یابیم و از جهل و نادانی قرون گذشته رهایی پیدا کنیم. در نهایت، چاپ به عنوان یکی از دستاوردهای بزرگ بشر، نقشی انکارناپذیر در تحولات علمی، فرهنگی و اقتصادی ایفا کرده است.
سوالات متداول
چه تفاوتی میان چاپ سنگی و چاپ سربی وجود دارد؟
چاپ سنگی که توسط آلوئیس زنه‌فلدر اختراع شد، از سنگ به عنوان سطح چاپ استفاده می‌کند. در مقابل، چاپ سربی که توسط گوتنبرگ توسعه یافت، از حروف متحرک فلزی برای چاپ متون استفاده می‌کند.
تاریخچه چاپ در ایران به چه زمانی بر می‌گردد؟
تاریخچه چاپ در ایران به دوران صفویه برمی‌گردد، زمانی که کشیش‌های ارامنه در اصفهان شروع به چاپ کتاب کردند. نخستین چاپخانه در ایران در تبریز تأسیس شد و بعدها، دستگاه‌های چاپی از اروپا وارد ایران شد.
چاپ حروف متحرک چه تأثیری در توسعه صنعت چاپ داشت؟
اختراع حروف متحرک توسط گوتنبرگ تحول عظیمی در صنعت چاپ ایجاد کرد. این اختراع موجب چاپ سریع‌تر و ارزان‌تر کتاب‌ها و متون شد و در نهایت به انتشار گسترده دانش و فرهنگ در سطح جهانی کمک کرد.